موقعیت جغرافیایی خوانسار

خوانساراز جمله شهرستان های استان اصفهان است که در عرض جغرافیایی ۳۳ درجه و ۱۳ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۵۰ درجه و ۱۹ دقیقه شرقی در ناحیه‌ای نه چندان دور از کویر مرکزی ایران در فاصله حدود ۱۵۰ کیلومتری شمال‌غرب شهر اصفهان واقع شده‌است.

خوانسار با وسعت ۸۹۲ کیلومتر مربع منطقه ای کوهستانی و مرتفع است که دارای ۲۲۵۰ متر ارتفاع از سطح دریا می باشد . این شهرستان در دامنه کوههای زاگرس شرقی و مرکز آن شهر خوانسار در دره باریکی در دامنه کوه های قبله و گلستان کوه واقع شده است وسعت دشت ودره خوانسار حدود ۲۶/۵ کیلومتر مربع است .

آب و هوای خوانسار

آب و هوای خوانسار نیمه خشک و ضریب خشکی برابر با ۱۵/۵ می باشد بر اساس اندازه گیری هایی انجام شده به روش کوپن آب و هوای خوانسار از نوع ((BS)) اقلیم نیمه بیابانی یا استپی می باشد .

آب وهوای خوانسار به شدت تحت تاثیر توپوگرافی منطقه است و به علت ارتفاع زیاد از سطح دریا دارای تابستان های معتدل و زمستان های سرد است  به همین دلیل دارای شرایط مناسب ییلاقی است واقع شدن شهر در پایکوه های مرتفع و جاری بودن رودخانه و کثرت چشمه ساران بر کیفیت مطلوب آب و هوای آن افزوده است .

به علت کوهستانی بودن منطقه ریزش های جوی در زمستان به صورت برف و در بهار به شکل باران می باشد.

ریزش های جوی از مهرماه تا اردیبهشت ماه هر سال ادامه دارد. از خرداد تا شهریور شامل ماه های خشک سال می باشد گاهی نزول باران های تابستانی در خوانسار بخصوص در ماه های تیر و مرداد باعث سیلاب های تند و ایجاد خسارات بسیار می گردد . از جمله این رگبارها می توان به رگبار مرداد ماه ۱۳۶۶ اشاره کرد که سیل ویرانگری را برای خوانسار به همراه داشت.

درجه حرارت :

میانگین حداکثرهای مطلق درجه حرارت در روزهای گرم سال ۳۴ درجه سانتیگراد می باشد . حداکثر مطلق درجه حرارت گرمترین روزهای سال ۳۵ درجه سانتیگراد می باشد . متوسط حداکثر درجه حرارت در ماه های گرم سال ۳۱/۱۶ درجه سانتیگراد می باشد متوسط حداکثر درجه حرارت در ماه های سرد سال ۴/۶۵ درجه سانتیگراد می باشد . میانگین حداقل های مطلق درجه حرارت در روزهای سرد سال ۱۲/۳۳ درجه سانتیگراد می باشد .حداقل مطلق درجه حرارت در سرد ترین روزهای سرد سال ۱۵- درجه سانتیگراد می باشد . متوسط درجه حرارت در سال ۱۲/۷ درجه سانتیگراد می باشد. که نتایج حاصله بیانگر تابستان های معتدل و زمستان های سرد می باشد.

ژئومورفولوژی :

شهرستان خوانسار با مساحتی حدود ۸۹۲ کیلومتر مربع منطقه ای است کوهستانی و مرتفع ، ناهمواری نسبی منطقه بسیار زیاد می باشد بطوری که اختلاف ارتفاع بین بلندترین نقطه ( قله پنج پنجه ۳۵۷۵) و پست ترین نقطه ( دشت شمال روستای تیدجان ،۱۷۵۰ متر ) ۱۸۲۵ متر می باشد . خوانسار در بخش پیش کوه های مرکزی زاگرس در کنار آبراهه طبیعی ( رودخانه خوانسار ) بین رشته کوه های مرتفع قرار گرفته است . بطور کلی ارتفاعات خوانسار به دو گروه شرقی و غربی تقسیم می شوند . قلل و ارتفاعات غربی عبارتند از پنج پنجه ،شنستان سمیل، الشگر،سرخ ،برجی ،نم بین دارای ارتفاعی بین ۳۵۷۵متر تا ۲۳۲۵ متر، ارتفاعات شرقی ،چشمه دراز، گرگاب، دروغاب، دم سنجاب، کرکری،چهل گزی  و تیر بترتیب با ارتفاع بین ۳۲۱۰ تا ۲۳۸۶ متر می باشد بطور کلی ارتفاعات غربی شهرستان خوانسار مرتفع تر از ازارتفاعات شرقی بوده و کلیه ارتفاعات شرقی و غربی از سمت جنوب به سمت شمال کاهش می یابند . جهت جریان آّ های سطحی و رودخانه خوانسار نیز در همین جهت یهنی جنوبی ، شمالی می باشد.

رشته کوه خوانسار :

رشته کوهی است واقع میان شهرستان گلپایگان و فریدن مرکب از کوه های دربند ، صاف دوتو، زرد،برجی ، الشگر، خوانسار، دربند و شنستان که بلندترین قله آن کوه دربید به ارتفاع ۳۶۳۱ متر است که در دهستان حومه و رزق از شهرستان فریدن ودر فاصله ۲۰ کیلومتری باختر داران واقع شده است رشته کوه خوانسار از دره رودخانه دربند شروع شده و تا دو کیلومتری شمال باختری روستای دامنه به طول ۵۶ کیلومتری و عرض بین ۵ تا ۱۰ کیلومتر کشیده شده است .

دامنه های شمالی این رشته به دَهستان های پشتکوه و خوانسار و دامنه های جنوبی آن به دهستان های کرچمبو و حومه رزق از شهرستان فریدن مشرف است  و رودخانه قمرود و خوانسار و دربید از آن سرچشمه می گیرد.

در دامنه های این کوه روستاهای چندی واقع شده است که مهمترین آنها عبارتند از حسن آباد ، کهرت ، وادشت ، پایتخت ، مالگاه، شهر خوانسار ، دربید ،قفر، قوَهک ، خلج ، ده رجب، میانگین دمای سالانه هوا در این رشته کوه بین ۵ تا ۱۵ درجه و میزان بارندگی سالانه بین ۳۰۰ الی ۵۰۰ میلیمتر است .

تنگ و دربند:

فرسایش آبهای روان در دوره های بین یخچالی و بعد از آن در مناطق کوهستانی دره های عرضی تنگ و گود را بوجود آورده اند که در زبان محلی به نام های تنگ و دربند نامیده می شوند یکی از معروفترین دره های عرضی که تنگ نامیده می شود در جنوب شهرستان است که تنها راه ارتباطی بین خوانسار با فریدن و اصفهان است و جاده اصفهان ، خوانسار ، گلپایگان از آن عبور می کند .

از جمله دره های عرضی که بنام دربند نامیده می شوند دره عرضی کوچکی است بنام دربند کوچک  و دره عرضی بزرگتری در مجاورت آن بنام دربند بزرگ نامیده می شود و در بیست گکیلومتری جنوب شرقی خوانسار در محدوده روستای لایجند را می توان نام برد . در ارتفاعات غربی شهر خوانسار نیز دره های عرضی وجود دارد که بنام دربند نامیده می شود.

اطلاق واژه دربند به دره های عرضی از زبان کُردی و واژه تنگ از زبان لری بخاطر مجاورت و نزدیکی با استان لرستان و ارتباط عشایر لُربا مردم خوانسار وارد زبان محلی خوانسار گشته است .

غارها :

اغلب غارهای موجود در سطح شهرستان در ارتفاع بالای ۲۵۰۰ متر قرار گرفته اند. از جمله غارهای معروف در سطح شهرستان غار معروف اشکافت در بیست کیلومتری جنوب شرقی خوانسار در ارتفاعات شرقی مشرف بر روستای لایجند است این غار که به عنوان زیارتگاه نیز بدان معتقداند غاری است آهکی با دهانه ای به ابعاد ۱۰ متر و حدود ۴ متر عرضی است که در ارتفاع بیش از ۲۵۰۰ متر قرار دارد و انتهای آن به علت کم شدن عرض آن نامشخص و رفتن به انتهای آن کار مشکلی است . دهانه این غار همانند اطاقی بزرگ باسقفی بلند است که انتهای آن یک باره تنگ و باریک همراه باسقفی بلند گشته است . همچنین در شمال دره خوانسار در مجاورت روستای تیدجان دو حلقهچاه طبیعی با اعماقی نامشخص و دو عدد غار آهکی وجود دارد چاه سرتخت و غار دره خاردون در کوه هیکل (به عقیده اهالی روستای تیدجان هیکل نام شخصی نیرومند بوده که در زمان های گذشته در کوه هیکل زندگی می نموده است به همین مناسبت کوه محل زندگی او را به نام ایشان نامگذاری گردیده است )از این نمونه اند.در ارتفاعات غربی شهر نیز چند نمونه غار آهکی وجود دارد که از معروفترین آنان غاریست در گردنگاه در مجاورت کوه قبله که این غار نیز به اشکفت معروف است.بر اثر ذوب برف ها ویخ ها پس از دوره های سرد و تسلط فرسایش آبی پس از فصول سرد و چه بعد از دوره های سرد در اکثر نقاط فعالیت آبهای جاری با قدرت بیشتر موجبات فرسایش را فراهم نموده است و به تدریج ارتفاعات مرکزی در بین دره خوانسار فرسوده شده و تپه ماهورها به دو بخش غربی ، شرقی تقسیم گشته و دنباله تپه ماهورهای شرقی به سمت شمال غربی شهرستان خوانسار ( روستای پشتکوه) و منتهی الیه آن سد گلپایگان امتداد دارد.

تیزاب :

پیشروی و پسروی آب در طول زمان های مختلف هنوز بصورت ساحلی سنگی در ارتفاعات غربی دره قابل رویت است . بهترین نمونه این سواحل که عمل رسوبگذاری ماسه ها در پای صخره ها قابل مشاهده است محلی در جنوب شهر خوانسار بنام تیزاب است در جنوب شهر خوانسار گاهی این رسوبگذاری ها در قطع شیب ها و مناطق کوچک نسبتاً هموار در دامنه ارتفاعات غربی دیده می شود.

پیکر انسانی بنام عمر:

پدیده دیگر ناشی از عمل فرسایش ایجاد اختلاف ارتفاع یا قطع شیب است که چنین موقعیت هایی در طول مسیر رودخانه خوانسار آبشارهای کوچکی را بوجود آورده است ودر دامنه های پر شیب آبشارهای فصلی را با ارتفاع زیاد موجب شده است . عمل انحلال آهک ها در دره عرضی ( دربند بزرگ ) در جنوب شرقی خوانسار ( در جنوب روستای لایجند) در ۵ کیلومتری غار اشکفت ، غار کوچک اطاقک مانندی رابوجود آورده است در دهانه این غار کوچک اطاقک مانند بر اثر عمل فرسایش و انحلال ستونی عظیمی شبیه به پیکر یک انسان ایستاده با کلاهی لبه دار بوجود آمده است در بین اهالی منطقه این ستون شبیه به پیکره انسان به عمر معروف است و بدون گفتن نام عمر در منطقه یافتن این مجسمه سنگی طبیعی برای هر شخص تازه واردی مشکل است این مجسمه طبیعی در ارتفاع بیش از ۲۳۰۰ متری قراردارد در ارتفاعات بالای حدود ۲۶۰۰ متری پدیده سولیفلو کسیون نیز دیده می شود .

منابع آب :

۱- آب های جاری و سطحی

۲- آبهای زیرزمینی

آبهای جاری شامل آب رودخانه خوانسار ،مسیل های فصلی ،چشمه ها و قنوات و جوی ها و نهرهای دوازدگانه شهر خوانسار ، رودخانه جاری در شهر که معروف به رودخانه قبله است سرچشمه اصلی قمرود یا لعل بار یا اناربار می باشد

وسعت حوزه آبریز دره خوانسار تا تنگ وانشان که دره به دشت گلپایگان وصل می شود حدود ۲۶۶ کیلومتر مربع است . حوزه آبریز رودخانه خوانسار جزو حوزه آبریز رودخانه های مرکزی ایران است .

جهت جریان رودخانه خوانسار به تبعیت از شیب زمین جهت جنوبی – شمالی است . رودخانه خوانسار که از ذوب برف های کوه های گلستانکوه و ارتفاعات اطراف آن و چشمه های متعدد جنوب شهر تغذیه می گردد .

در اصل از بهم پیوستن دو شعبه فرعی تشکیل شده است ، سرچشمه اصلی آن از ارتفاعات جنوبی شهرستان ( گلستان کوه ) سرچشمه می گیرد. رودخانه فرعی دیگر آن از چشمه های واقع در سرچشمه که نسبت به چشمه اصلی رودخانه در ارتفاع پایین تری قراردارند و متشکل از چشمه های مرزنگوش ، چشمه پیر ،چشمه کرکخان و شترخان است تغذیه می گردد،

سرانجام این دو رودخانه در وسط شهر در محله معروف به محله لبرود بهم می پیوندندو تشکیل رودخانه خوانسار را می دهند . رودخانه خوانسار در طول مسیر خود حدود ۱۰ کیلومتر به صورت زهکشی عمل می کند.

رودخانه فصلی دیگری نیز از دهستان های عربستان واقع در شرق خوانسار به سمت منتها الیه شمالی دشت شمال گلپایگان از مسیر شرق به غرب جریان دارد و در محل تنگه خرقاب ( غرقاب) به رودخانه گلپایگان می پیوندد. این رودخانه در فصول گرم سال خشک می گردد.

چشمه

یکی از منابع مهم آنهای سطحی در خوانسار چشمه های موجود در دره خوانسار است . بطور کلی علت وجودی شهر خوانسار را وجود چشمه های متعدد دانسته اند . این چشمه ها را می توان به دو دسته چشمه های آهکی که بیشتر در ارتفاعات و پایکوهها وجود دارند و معروفترین آنها چشمه های واقع در پارک سرچشمه است و چشمه های آبرفتی واقع در کف دره که اکثرا بر روی آبرفتهای رودخانه قرار دارند تقسیم کرد (تعداد چشمه های واقع در دره خوانسار را بالغ بر ۴۵۰ دانسته اند) که منشاو تغذیه کننده بیشتر نهرها و جوی ها روان در سطح شهر نیز همین چشمه ها می باشند .

چشمه های دایر و جاری :

چشمه آخوند ، چشمه ای در محله ای به همین نام ( چشمه آخوند ) در کنار مقبره ای به نام آخوند ملاحیدر

چشمه آمیرزا اسدالله ، چشمه ای در محله جوزچه در کنار مسجد

چشمه پیر ، چشمه ای واقع در پارک سرچشمه در کنار بقعه شیخ ابا عدنان

چشمه جیدا ، چشمه ای در محله شیهرک یا شیرک مقابل شاهزاده احمد

چشمه حجادی ، چشمه ای در محله جوزچه در شرق خوانسار

چشمه حج فرج الله ، چشمه ای در بازار پایین خوانسار در کنار رودخانه

چشمه حسینیه، چشمه ای در زیر حسینه محله دوراه خوانسار

چشمه دینارغون ، چشمه ای در نزدیکی گَردنگَاه بطرف فریدن در غرب خوانسار

چشمه سیددّا، چشمه ای واقع در غرب خوانسار

چشمه مرزنگوش ،چشمه ای آهکی در سرچشمه خوانسار  این چشمه به غلط در بین مردم خوانسار به چشمه مرزنگشت یا چشمه مرده زنده گشت یا مرد زن گشت مصطلح شده است

چشمه سیلشکی ، چشمه ای واقع در غرب مسجد جامع شهر خوانسار

چشمه سیل ، چشمه ای واقع در کوه سول یا سیل در غرب خوانسار .

چشمه ارشکل ، چشمه ای واقع بین کوه انژدر و ارشکل

چشمه شتر خون ، چشمه ای واقع در پارک سرچشمه خوانسار .

چشمه علی خان ، چشمه ای واقع در محله لبرود خوانسار.

چشمه قبله ،چشمه ای در شرق تیزاب که به سمت قبله یا جنوب روان است .

چشمه کاسون ، چشمه ای واقع در دره کاسون که آب فراوان دارد

چشمه یهودیا ، چشمه ای واقع در محله یهودیا یا شرک ممقابل امامزاده احمد

و چشمه های متعدد دیگر که هریک به نام های مختلف نام گذاری شده است و در محله های شهر خوانسار جاری هستند.

نهرها و جوی ها :

نهرها و جوهای جاری در شهر خوانسار منشعب از رودخانه و چشمه ها بویژه چشمه های واقع در مجاورت پارک سرچشمه ود مرحله آخر از چند رشته قنات می باشد که تعداد نهرها و جوی های جاری در داخل شهر خوانسار بالغ بر هفده جوی است .

که ۱۲ جوی از قسمت جنوبی شهر و به موازات رودخانه خوانسار به سمت شمال منشعب می شوند. از این تعداد ۹ جوی به جوی های قدیمی خوانسار معروفند که عبارتند از :

۱- جوی کرکر و جوی یکم از جوی های نه گانه خوانسار که چون از چشمه کرکخان واقع در محله سرچشمه ،سرچشمه می گیرد بدین نام خوانده می شود.

۲- جوی یا نهر ملیچه که از سمت جنوبغربی به سمت شمالغربی به سمت محله مالگاه روان است اصل آن جوی افیونچه گفته اند.

۳- نهر دُر منان یا دُرمنون یا نهر دُرمیان.

۴- نهر نغیلا، اصل آن را نهر لا گفته اند و از محله جهودا ( یهودی ها ) می گذشته است و بدین نام خوانده شده است .

۵- نهر زرآغوش  جوی سوم از جوی های نه گانه خوانسار .

۶- نهر طرنقان یا ترنغو که از زمان صفویه بدین صورت تقسیم شده است

۷- نهر نغینه ،اصل آن را نهر نغوفیانه یا نوقوفیانه گفته اند.

۸- نهر کلٌو، اصل آن را نهر گلاب گفته اند.

۹- نهر یاساج، اصل آن را نهر یسارج یا یساروج گفته اند.

۱۰- نهر کراج ، دهمین نهر خوانسار

۱۱- نهر ارسور ، که به سمت شمال جریان دارد به موازات بلوار معلم و به مصر کشاورزان منطقه ارسور می رسد.

آب زراعی خوانسار در گذشته دوازده روزه بوده که از این میزان ۹ روز آن برای خوانسار و ۳ روز بقیه برای نیوان و گلپایگان بوده است .

پوشش گیاهی :

خوانسار شهریست کوهستانی و مرتفع ،پوشش گیاهی آن در کوهستانها استپ کوهی همراه انواع گون ها و گون گز انگبین است . مراتع خوانسار از جمله مراتع ییلاقی استان اصفهان محسوب می گردد .پوشش گیاهی منطقه شامل زمین های زراعی ،باغات و درختان میوه و مراتع نسبتاً غنی است.

مراتع منطقه :

مرتع گلستانکوه با ۹۵۰ هکتار وسعت مهمترین و غنی ترین پوشش گیاهی را در سطح منطقه داراست.

مرتع گلبهار درجنوب ،مرتع دربند در جنوبشرقی و مراتع گردنگا و ارتفاعات غربی شهر خوانسار ،مراتع قلعه ابراهیم و مراتع پشتکوه و بعد از آن مراتع فقیر دهستانهای عربستان را می توان نام برد که مراتع دهستان های عربستان جز مراتع قشلاقی برای دامداران محلی محسوب می شوند .

از گیاهان معروف مراتع خوانسار گون های گزانگبین را می توان نام برد همان Tamarix gallica  از گون (cavan) استراگالوس . درختچه ای است که ارتفاع آ« تا یک متر می رسد و بیشتر در سطح زمین گسترده است تا در ارتفاع و در جنوب ،جنوبغربی و جنوبشرقی شهرستان خوانسار وجود دارد.

ثمره این گون شیره سفید رنگی است که ماده اولیه شیرینی گز است و بهترین جنس گز معروف به گز علفی و گز گزانگبین خوانسار است .

این گیاه سرتاسر منطقه گلستانکوه و به موازات آن در روستاهای قلعه بابا محمد روستای دوش خرات ( خراط) ،جنوب روستای لایجند و غرب شهر خوانسار در منطقه گردنگاه ( گذر صعب العبور خوانسار – فریدن )جز گیاهان غالب منطقه بشمار می رود.

بخش زراعی ، باغ ها و درختان

خوانسار باغ شهری است خوش آب و هوا با  پوشش گیاهی متنوع و درختان میوه همچون گردو ، بادام ، آلو و سیب در دشت ها و باغات زیبای چشمه سار و گلسار به همراه زمین‌های زراعی و دشت گلستانکوه که گلهای لاله واژگون آن شهرت جهانی دارند.

زندگی جانوری :

وقتی صحبت از زندگی جانوری خوانسار به میان می آید بی جهت و یکباره خرس خوانسار در ذهن تداعی می گردد. حیوانی که در سال های اخیر کمتر دیده شده است این حیوان در آب و هوای سرد خوانسار با تنی مقاوم و قوی بوده که معروفیت خاص یافته است . البته نمی توان منکر وجودش در کوهستان های حائل بین خوانسار و فریدن ( در غرب خوانسار ) شد چنانچه در پشتکوه فریدن تعداد این گونه هنوز باقی است. البته بدلیل ناامنی محیط زیست برای آنان بسمت غرب کوچ نموده اند و شاید وجود خرس در خوانسار بخاطر وجود عسل بوده است .

گراز وحشی از جمله حیوانات دیگر است که در منطقه بوفور یافت می شود گراز وحشی که بصورت گله ای در مراتع و گاهی در میان باغات و مزارع زندگی می نمایند و سالیانه خسارات بسیاری را به کشاورزان وارد می کنند .

به علت واقع شدن منطقه حفاظتی موته در شرق شهرستان خوانسار حیواناتی همچون آهو ، پازن ، کل و قوچ در ارتفاعات شرقی خوانسار وجود دارند .

منطقه حفاظتی موته برای حفاظت از نسل آهو در شرق خوانسار بین شهرهای خوانسار ، گلپایگان ،محلات ، دلیجان ،کاشان و میمه به مساحت ۲۲۰۰۰۰هکتار قرار دارد

از جمله حیوانات دیگر منطقه گرگ ، روباه ،کفتار ، گربه وحشی را می توان نام برد .

شغال نسبت به سایر حیوانات بیشترین تعداد را دارا می باشند که می توان در هنگام روز هم آنان را دربین باغات شهر مشاهده نمود و شب ها با صدای خود در باغات و اطراف رودخانه اعلام وجود می نمایند وحتی می توان شب ها آنان را در باغ های اطراف پارک سرچشمه بصورت تکی یا گروهی مشاهده کرد .

خرگوش نیز در میان درختان و باغات بسیار است و سالانه خسارات زیادی را در فصل زمستان بر اثر نزول برف به درختان وارد می آورد.

در بین پرندگان آنچه بیشتر یافت می شود کلاغ ، زاغچه ، زاغ و همچنین کبک است که در کوه های شرق و غرب شهر خوانسار بیشتر دیده می شوند . در روستای لایجند و صفا دشت تیهو نیز وجود دارد کرکس ، عقاب ، قوش از دیگر پرندگان منطقه اند .

در فصل بهار و تابستان صدای انواع بلبل ها و پرندگان خوش صدا در فضای باغات باغ شهر طنین انداز می شود بطوریکه  می شود در بعضی از قسمت های شهر صبح را باصدای این پرندگان از خواب بیدار شد. بعضی از پرندگان خوش صدا در این باغ شهر مانند سینه سرخ از سر شب تا سپیده صبح به نغمه خوانی می پردازد .